Hiszpania i kultura

Święcimy dziś nowe i krzepiące zwycięstwo demokracji. Ale jest to zwycięstwo, które demokracja odniosła nad sobą samą i własnymi zasadami. Hiszpania generała Franco została pośpiesznie wprowadzona do przytulnej świątyni kultury i oświaty, podczas gdy Hiszpanię Cervantesa i Unamuna raz jeszcze wyrzucono na ulicę. Kiedy się jednak wie, że obecny minister informacji w Madrycie, dziś współpracownik UNESCO, to ten sam, co zajmował się propagandą nazistowską za panowania Hitlera, kiedy się wie, że rząd, który odznaczył chrześcijańskiego poetę Paul Claudela, to ten sam, co orderem Czerwonych Strzał udekorował Himmlera, twórcę krematoriów, wolno powiedzieć, że demokracje wprowadziły do swej oświeconej społeczności nie Calderona ani Lope de Vegę, ale Józefa Goebbelsa. To niebywałe zaprzaństwo, w siedem lat po zakończeniu wojny, powinno nas skłonić do złożenia gratulacji rządowi pana Pinay. Bo też nie można mu zarzucić, że ma skrupuły, jeśli idzie o wielką politykę. Ludzie sądzili dotąd, że los historii zależy w pewnym stopniu od walki wychowawców przeciw katom. Nikt jednak nie pomyślał o tym, że wystarczy nazwać katów oficjalnie wychowawcami. Rząd pana Pinay zadał sobie ten trud.

Czytaj więcej: Hiszpania i kultura

Człowiek zbuntowany

Ale już w przedwojennych latach, w obliczu groźby faszyzmu, wolność człowieka - pojmowana w latach dwudziestych jako nieskrępowany i szczery wyraz indywidualnych zachcianek - zaczęła przekształcać się w problem odpowiedzialności. Ujmowana jednak jako „niezgoda na zarazę” - kończyła się wewnętrzną emigracją. Wartość intencji i czynów mierzyła miarą czysto indywidualną. Prowadziła do samotnictwa, kazała brać rozbrat z panującym porządkiem rzeczy, izolowała od ludzi.

Dopiero „wybuch dżumy” - lata okupacyjne - postawił ludzi jako jednostki wobec zła, które dotknęło wszystkich. Wtedy problem stosunku do spraw i cierpień innych ludzi stał się sprawą naczelną i w świetle tego stosunku ludzie okazywali się tchórzliwymi egoistami, hienami lub bohaterami. Mogli uciekać i bronić się samotnie, z wyłączną myślą o sobie. Mogli żerować na nieszczęściu innych, ale odkrywali też ludzkie prawo i ludzkie obowiązki niesienia pomocy cierpiącym i poniżonym, przeciwstawiania się zarazie nawet za cenę własnego życia. I okazało się, że wtedy ono samo odzyskało zatracony sens i w świetle tego sensu groza śmierci została przezwyciężona.

Czytaj więcej: Człowiek zbuntowany

Siesta w obcym mieście

W upalne, sierpniowe rano wysiadam z autobusu na rynku obcego miasta. Pragnę tu spędzić cały dzień aż do zmroku. Słońce jest jeszcze nieśmiałe, lecz już przygotowuje się do orgii, już stroi swe instrumenty. W przeczuciu tej orgii rozglądam się za cieniem. Obiecują mi go hojnie gęsty park, ciemniejący z dala na wzgórzu oraz sczerniałe od starości arkady rynku. Przywodzą one na myśl podcienia miast północnych Włoch. Ale w tej chwili można jeszcze oddychać młodym porankiem i nieograniczoną swobodą. Nikt mi nie towarzyszy, nikt nie przeszkadza, z nikim, prawdopodobnie nie będę rozmawiał przez cały dzień. Nikogo w tym mieście nie znam, nigdy tu jeszcze nie byłem. Przybywam jako turysta, bez wytkniętego celu, żaden mnie tutaj nie sprowadza interes. Ta świadomość napełnia błogością i pozwala cieszyć się wszystkim, co w miejscu stałego zamieszkania jest mi co najmniej obojętne. Choć nigdy nie wiadomo, jakie potrzaski zastawia na nas przeznaczenie za rogatkami obcych miast.

Czytaj więcej: Siesta w obcym mieście

W obronie książek niemieckich

Akcja bojkotowa, skierowana przeciw hitlerowskim Niemcom za gwałty, jakich na polskich obywatelach Rzeszy dopuszcza się przebudzona dzicz w brunatnych koszulach, ma sens, jeśli chodzi o towary, dające się zastąpić innymi, natomiast pozbawiony sensu wydaje mi się bojkot książek niemieckich, proklamowany przez pewien odłam naszej młodzieży razem z bojkotem gazet i czasopism. Młodzieży, która tak pochopnie garnie się nie tylko do bojkotu, ale i do samowolnych konfiskat słowa drukowanego w języku wroga, nie posądzam o to, że przed dojściem Hitlera do władzy zaczytywała się zbytnio książkami niemieckimi. Chyba że były to powieści kryminalne. Jeśli jednak były to inne książki, młodzież ta przekonałaby się rychło, że prawie cała współczesna literatura niemiecka, zwłaszcza tzw. literatura piękna, jest, jak do tej pory, usposobiona nieprzyjaźnie do wszelkich nacjonalizmów, nie wiele ma wspólnego z butą germańską, i dlatego właśnie, jak również przez swój wysoki poziom intelektualny i etyczny, stanowi dla hitleryzmu kamień obrazy. Wydaje mi się nadto, że żadnej dobrej książki nie można zastąpić inną. Literatury żadnego kraju nie zastąpi literatura innego. To nie pomarańcze, nie chemikalia i nie prezerwatywy, tylko Thomas i Heinrich Mannowie, Alfred Döblin, Hermann Hesse, Kafka, Rilke, Roth i Ringelnatz, których nie da się zastąpić ani Gide’m, ani Duhamelem, ani Mauriac’iem, ani Joyce’em, Virginią Woolf, Huxleyem czy Aldingtoncm. Owszem, można nie dopuścić do Polski takich książek, jak „Das ist Polen” Oertzena, czy ,,O.S.” Bronnena, ale bojkot za to, że Hitler bije Żydów i chciałby Polsce odebrać Pomorze i Gdańsk, nie jest żadnym odwetem.

Czytaj więcej: W obronie książek niemieckich

Kłamstwo ma często niepospolity urok

W ostatnich latach przed wojną popularna była teoria, że sztuka stoi poza wszelką moralnością, a zadanie jej nie ma nic wspólnego z szukaniem prawdy. Osobliwie poezja miała być wolna od wszelkich hamulców etycznych i raczej służyć pięknemu kłamstwu, niż przykrej i nieponętnej prawdzie. Stanowisko to było zrozumiałe czasu pokoju, kiedy to drobne uchybienia przeciw etyce i moralności znajdowały w poetach raczej przyjaciół, niż wrogów i na ogół zbytnio ich nie interesowały. Przeważnie chodziło wówczas o tzw. „mieszczańską moralność”, nudną jak niedzielne popołudnie i pozbawioną przypraw, drażniących nozdrza fantazji.

Czytaj więcej: Kłamstwo ma często niepospolity urok